Samenvatting The Dutch Republic. Its rise, greatness and fall, 1477-
1806 – (gedeelten ‘De Republiek en Europa, een diplomatieke
geschiedenis’)
J.I. Israel
Samengevat zijn de gedeelten die gelezen moeten worden voor het vak ‘De Republiek en Europa, een
diplomatieke geschiedenis, 1600-1800’, dat deel uitmaakt van de Bachelor Geschiedenis aan de
Universiteit Leiden in het collegejaar 2018-2019. Het boek moet gelezen worden voor de tweede helft
van het college.
Week 7: pp. 233-240, 254-262
Hoofdstuk 11, Consolidation of the Republic, 1588-1590
In de periode 1585-1585 was er in de Republiek een tweestrijd gaande tussen groepen die de macht
van Holland wilden verkleinen en een monarchaal system wilden (met de graaf van Leicester als
vorst). Degenen die de macht van Holland wilden behouden, waren juist voor een republikeins
systeem. Uiteindelijk werd men een republiek, maar het zorgde wel voor interne verzwakking, terwijl
Spanje ook veel gebieden aan het heroveren was. In de periode 1588-1590 verbeterde de situatie
voor de Republiek echter sterk. Men kreeg een stabiel staatssysteem, en was bekwaam om zichzelf
te verdedigen. Deze verandering kwam voor een deel door veranderde buitenlandse politiek van
Elizabeth II en Philips II, en door de vakkundigheid van Van Oldenbarnevelt. Hij wist de interne
strubbelingen en verdeeldheid tegen te gaan.
Ook was de Armada belangrijk, die in 1588 Engeland bedreigde. Dit zorgde ervoor dat Elizabeth haar
Engelse troepen die met Leicester meegekomen waren, uit de Republiek terugtrok en op
samenwerking met de republikeinse bestuurders in Holland aanstuurde. Ook slaagde Van
Oldenbarnevelt erin om belangrijke militaire/strategische beslissingen van de Raad van State naar de
Staten-Generaal over te plaatsen, waar Holland overheerste. Doordat hij pensionaris van Holland
was, kon hij informeel de agenda van de Staten-Generaal bepalen. De Engelse invloed vanuit de Raad
van State werd steeds minder.
Interne verdeeldheid werd dus opgelost, waardoor een stabiel politiek systeem ontstond, met de
Staten van Holland en Van Oldenbarnevelt als belangrijkste spelers.
pp. 254-262: In 1599 wilde Filips II een oplossing voor het conflict vinden, zonder dat dit zou leiden
tot groot prestigeverlies voor Spanje. Hij droeg het gezag over de Lage Landen over aan zijn dochter
Isabella en haar man hertog Albert. Hij was bereid Maurits te erkennen als stadhouder van Holland,
Zeeland, Utrecht, Gelderland en Overijssel. Uiteindelijk liepen de besprekingen echter op niets uit,
omdat Maurits en Van Oldenbarnevelt niet bereid waren de soevereiniteit over de noordelijke
provincies op te geven, en geen concessies aan de Katholieke Kerk wilden doen. Deze
onderhandelingen zorgden er wel voor dat een onmiddellijk Spaans offensief niet plaatsvond. De
situatie van de Republiek was echter wel precair, omdat Spanje geen oorlog meer voerde met
Frankrijk, en ook vrijwel niet meer met Engeland. Dit betekende dat zij al haar energie op de
1
,Republiek zou kunnen richten als de oorlog hervat werd. Ook bleek dat de interne stabiliteit nog
steeds fragiel was. De Noordoostelijke provincies vonden Holland te machtig en wilden zelf meer
inspraak.
Van Oldenbarnevelt wilde in 1600 een agressievere tactiek toepassen, en met een leger de Zuidelijke
Nederlanden binnenvallen om daar de Spaanse troepen, die een lage moraal hadden, een slag toe te
brengen. Deze operatie mislukte uiteindelijk, doordat het Spaanse leger op tijd hersteld was. (het
leger van de Republiek won wel in de slag bij Nieuwpoort, maar het leverde geen echt strategisch
voordeel op). Men zag dat het leger van de Republiek een groot risico gelopen had, en hierdoor
ontstond de eerste breuk tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt.
Hierna volgde een impasse van 4 jaar. In 1605/06 kwam het Spaanse leger weer meer op, en
veroverde na een jarenlang beleg de stad Oostende. Onder leiding van Spinola heroverde Spanje een
aantal dorpen en steden in Twente. Maurits kon een aantal gebieden heroveren, maar moest ook
veel in Spaans gezag overlaten. Uiteindelijk ontstond er weer een impasse, die werd geformaliseerd
met het twaalfjarig bestand in 1609.
Week 8, pp. 399-420:
Hoofdstuk 17, The Separation of Identities: The Twelve Years Truce
De Republiek had het gedurende het conflict steeds lastiger om de stijgende kosten van de oorlog te
betalen. Hierom gingen Van Oldenbarnevelt en de Staten van Holland overwegen om na te gaan
denken over een vrede. Psychologisch en financieel begon men de oorlog moe te worden. Ook
Spaanse handelsembargo’s begonnen hun tol te eisen. Ook waren de Spanjaarden bereid hun eisen
op de soevereiniteit over de noordelijke provincies op te geven, want ook Spanje voelde de financiële
druk. Men wilde dan wel dat de Republiek zich terugtrok uit Indië. Van Oldenbarnevelt voelde hier
wel wat voor, maar veel regenten niet. Uiteindelijk kwam het tot een wapenstilstand waarin de
Republiek toezegde geen WIC op te richten en de aanvallen van de VOC op de Portugezen in Azië te
stoppen.
The Political and Economic Consequences of the Truce: de wapenstilstand leidde tot een beter
internationaal prestige voor de Republiek. Frankijk en Engeland erkenden in 1609 Nederlandse
afgevaardigden als volwaardige diplomaten. Andere landen volgden, waardoor de Republiek ook een
consulair netwerk voor de behartiging van de handelsbelangen op kon zetten.
Van Oldenbarnevelt was niet geïnteresseerd in het beschermen van calvinistische belangen door heel
Europa, en ook niet in het aangaan van een anti-Habsburgcoalitie. Mede hierdoor kon hij niet
voorkomen dat Spanje in 1614 een aantal veroveringen boekte buiten de Republiek, wat zijn
reputatie en die van de Republiek verslechterde.
De Nederlandse lange-afstandshandel leed onder het Twaalfjarig Bestand, o.a. vanwege het uitstel
van de oprichting van de WIC. In West-Indië was de Republiek nu niet actief, terwijl Spanje en
Portugal er hun rijk uitbreidden. Voor Holland bleken de baten echter hoger dan de kosten van de
wapenstilstand. Men kon nu namelijk weer beter met Zuid-Europa en het Middellandse Zeegebied
handelen.
’South’ Confronts ‘North’: voor de zuidelijke Nederlanden bood het Bestand een periode om tot
wederopbouw te komen o.a. in de Vlaamse linnenindustrie. Men hield zich ook bezig met de eigen
2
, identiteit, die men sterk verweven zag met Spanje. Onder andere de denker Lipsius hield zich bezig
met denken over hoe een succesvolle staat eruit moest zien, en kwam tot de conclusie dat er altijd
een monarch aan het hoofd moest staan. Hij zag de Spaanse Habsburgers dan ook als de geschikte
vorsten voor de Republiek. In het zuiden vond ook een herleving van het katholieke geloof en de Kerk
plaats. O.a. de Jezuïeten waren erg actief, ook als onderdeel van de Contrareformatie. De Spaanse
vorsten Albert en Isabella steunden deze ontwikkeling. Ook in het Noord-Rijngebied en Westfalen
vond de Contrareformatie plaats. Dit zorgde ervoor dat er culturele divergentie plaatsvond tussen
Noordwest-Duitsland en de Noordelijke provincies van de Republiek. Op deze manier kreeg de
Republiek twee gescheiden identiteiten. De zuidelijke Nederlanden begonnen zich tegen het
Noorden af te zetten; zij wilden helemaal geen calvinisme en onafhankelijkheid. De Tachtigjarige
oorlog werd zo op een andere manier voortgezet tijdens het Bestand. Men wilde wel een hereniging
met het Noorden en als één land verder gaan, maar onder bewind van de Spaanse, katholieke kroon
met het zuiden als belangrijkste regio. In de Noordelijke Nederlanden was men veel minder
geïnteresseerd in hereniging met de Zuidelijke Nederlanden.
pp. 465-499:
Maurits, the Counter-Remonstrants, and the Commencement of the Thirty Years War:
Nadat de Contraremonstranten in de Republiek het machtigst waren geworden, werd de Republiek
een internationale hotspot van het calvinisme. Dit was belangrijk in het licht van de spanningen in
het Duitse Rijk die tot de Dertigjarige oorlog zouden leiden, en in het licht van de toekomstige
hervatting van de oorlog met Spanje. In de periode 1618-1620 was de Republiek de enige vorm van
steun voor militante protestantse Duitse staten. Omdat ook Spanje nu niet in oorlog was, konden
beide landen de strijdende partijen in het conflict steunen.
Maurits was stadhouder, en wilde veel zaken zelf bepalen. Hij was de belangrijkste man sinds de
uitkomst van het conflict tussen remonstranten en contra-remonstranten: Van Oldenbarnevelt was
geëxecuteerd. Maurits beperkte ook de invloed van de Staten-Generaal: hij besliste met een klein
groepje vertrouwelingen over de belangrijke politieke onderwerpen. De Republiek bevond zich
echter in een lastige situatie, ook intern waren de strubbelingen tussen verschillende facties nog niet
volledig opgelost. Remonstrantse groepen bleven proberen hun invloed uit te oefenen. Om dit te
onderdrukken waren ook troepen nodig, die hierdoor niet bij de grens gestationeerd konden zijn.
Toen eenmaal de Dertigjarige oorlog uitgebroken was, ondersteunde Maurits de protestantse
deelstaten met financiën en troepen. Hiermee ging hij tegen het buitenlandse beleid van Engeland
in. James I wilde zich juist zo veel mogelijk afzijdig houden. Maurits was ook bekwaam in het
misleiden van politieke tegenspelers, zodat ze in onzekerheid kwamen. Zijn gedrag was moeilijk te
voorspellen.
Maurits wilde de oorlog na het aflopen van het Bestand voortzetten, en besloot hiertoe hertog Albert
uit te nodigen een gezant te sturen. Hij wilde de onderhandelingen doen mislukken, zodat de oorlog
voortgezet kon worden, waardoor hij de regie zou voeren en de belangrijkste politieke man zou
blijven. Dit lukte: de besprekingen strandden vrijwel meteen op het onderwerp wie soevereiniteit
over de Republiek had. Hierdoor gaven de Staten-Generaal hem een volledig mandaat om de
onderhandelingen te voeren, die uiteindelijk mislukten.
3
